1.1 Inleiding
In juni 2019 is het rapport ‘Onvoldoende beschermd’ van Commissie De Winter verschenen. In het rapport wordt als een van de verklaringen voor het geweld in de jeugdzorg aangegeven dat er in de sector een zwijgcultuur heerste. Een van de aanbevelingen van Commissie De Winter is daarom: het onderwerp geweld in de jeugdzorg bespreekbaar maken met cliënten, in het bijzonder kinderen.*
Binnen organisaties aangesloten bij Jeugdzorg Nederland gaan cliënten, ervaringsdeskundigen professionals en bestuurders blijvend in gesprek over geweld in de jeugdzorg. Jeugdzorg Nederland heeft hiervoor een handreiking ontwikkeld. Aan de basis van deze handreiking liggen acht oefendialogen, die in 2019 en 2020 hebben plaatsgevonden begeleid door externe dialoogbegeleiders.
Het doel van de handreiking is om organisaties een middel te bieden om de dialogen in de driehoek cliënt ** – professional – bestuurder op een goede manier te organiseren en te voeren. Om zo een proces in gang te zetten van leren praten en nadenken over geweld met het oog op het herkennen, erkennen en voorkomen ervan. In de vorm van de dialoog kan geweld weliswaar bespreekbaar worden, maar dat vraagt ook nogal wat. Daar is moed voor nodig, een specifieke context en goede en subtiele begeleiding van dit proces. In deze handreiking doen wij een poging die subtiliteit woorden te geven m.b.v. tips, aanbevelingen en voorbeelden in een handzaam en bruikbaar geheel. Zo wordt het gemakkelijker om het bespreken van geweld structureel in te bedden in de organisatie.
Uit de oefendialogen bleek dat het voor jongeren fijn is om deel te nemen aan de dialoog. Er wordt aandachtig naar hen geluisterd. Voor bestuurders is het waardevol om de perspectieven van de jongeren en de professionals te horen. Het zorgt vaak ook voor meer begrip tussen professionals en jongeren. We hebben geregeld meegemaakt dat jongeren in de dialoog waardering uitspraken voor de professionals die hen ondersteunen. De dialoog brengt werelden samen die anders gescheiden blijven en nodigt uit om binnen je eigen rol vorm te geven aan de inzichten die je tijdens de dialoog hebt opgedaan.
Bestuurder: "Langzamerhand gingen de jongeren zich meer uitspreken en op een gegeven moment is het gesprek bijna niet meer te stoppen. We zijn een half uur langer doorgegaan."
Deze handreiking bestaat uit drie delen:
* De Commissie Onderzoek naar Geweld in de Jeugdzorg, Onvoldoende beschermd - Geweld in de Nederlandse jeugdzorg van 1945 tot heden, 12 juni 2019, p. 76-77.
** De cliënt zien wij in breder perspectief (kind, jongere, ouder, ervaringsdeskundige)
1.2 Context Handreiking
1.2.1 Waarom?
In de jeugdzorg worden veel gesprekken gevoerd. De dialoog heeft echter een specifiek karakter, omdat de drie posities van cliënt, professional en bestuurder bij elkaar gebracht worden. Het samenbrengen van deze driehoek zorgt voor een diversiteit aan gezichtspunten, waardoor nieuwe inzichten bij alle deelnemers ontstaan. Specifiek voor de dialoog is dat deze op basis van gelijkwaardigheid gevoerd wordt en dat het gaat om onderzoeken en niet om oplossen. Met een gespreksbegeleider die zelf geen belangen heeft bij het gesprek kan een veilige omgeving ontstaan, waarbij de deelnemers op een gelijkwaardige manier met elkaar in gesprek kunnen gaan.
1.2.2 Wat?
Wat is een dialoog?
Een dialoog is een gesprek tussen verschillende personen. ‘Dia’ staat voor ‘tussen’ en ‘logos’ staat voor ‘woorden’. Het gaat hierbij om het gesprek zelf en om gezamenlijk te onderzoeken. Er hoeft geen resultaat behaald te worden en ook geen beslissing genomen te worden. Deelnemers denken na over de vragen die ze kunnen stellen om meer inzicht in een bepaald onderwerp te krijgen. Hiervoor is het belangrijk om te vertragen en ook om te luisteren naar wat niet in woorden wordt uitgedrukt (non-verbale communicatie). Een dialoog is ook een oefening in openstaan voor een andere blik of mening, waardoor er begrip en verbinding kan ontstaan tussen de deelnemers. Een dialoog wordt vaak onderscheiden van een discussie, waarbij in een discussie resultaat en overtuigen centraal staan en antwoorden belangrijk zijn om tot een besluit te komen.
Een dialoog is ook een vrije ruimte, waarbinnen verschillende perspectieven van de deelnemers op tafel kunnen komen. Aan deze betekenis hechten wij het meest met betrekking tot de dialogen over geweld, want perspectieven worden niet zomaar gedeeld. Praten over ervaringen waarbij je geweld hebt ondergaan is een kwetsbaar proces; wat mag voor jezelf geweld heten? Telt het aan deze dialoogtafel? Wordt er voorzichtig mee omgegaan?
Praten over ervaringen waarbij jezelf geweld gebruikte is ook kwetsbaar. Word ik er om veroordeeld? Mogen we het er over hebben, er iets over uitzoeken en ervan leren? En dat met de bestuurder erbij? En hoe doet zij/hij eigenlijk mee aan de dialoog? Hoe verbindt hij/zij het aan de eigen rol en positie?
Jongere: "Ik ben hier omdat mijn jongerencoach het me gevraagd heeft, daarom ben ik ook gekomen. Maar hier binnenstappen vind ik al een ding. Ik kom niet graag in dit gebouw."
In de dialoog zorg je er voor dat er als het ware een rode loper klaar ligt waarop alle deelnemers zich uitgenodigd voelen om te praten over geweld: geweld dat ze zelf ondervonden hebben én geweld dat ze zelf uitgeoefend hebben. Beide horen thuis in de dialoog over geweld in de jeugdzorg. Beide kanten vertellen maakt dat er werkelijk meer taal en openheid komt om te praten over geweld.
Wat is de impact van een dialoog?
In de dialoog staat het proces centraal en niet het resultaat, maar de dialoog zorgt wel voor verandering op verschillende gebieden:
1) door deel te nemen aan een dialoog oefenen de deelnemers een dialogische houding en kunnen deze ook op andere momenten in het werk inzetten.
2) in de dialoog wordt ‘geweld’ besproken wat inzichten geeft in wat als geweld ervaren wordt, waardoor er bewustzijn kan ontstaan en wellicht andere manieren om hier mee om te gaan.
3) door geweld binnen de setting van dialoog bespreekbaar te maken, worden taboes gebroken en zal het ook gemakkelijker worden om dit op andere momenten bespreekbaar te maken.
In de dialoog wordt er gezocht naar de juiste balans tussen hart (empathie, in verbinding blijven) en hoofd (kritische vragen stellen om tot inzicht te komen).
1.2.3 Hoe?
Als een organisatie interesse heeft om aan de slag te gaan met het instrument van dialoog, komen vaak allerlei inhoudelijke vragen en praktische zaken naar boven. Daarom is in het tweede deel van de handreiking een overzicht opgenomen van belangrijke stappen en praktische aandachtspunten waar een organisatie rekening mee kan houden.